De Royal: van rondreizende bioscoop tot authentiek theater

Een ontmoetingsplaats waar jong en oud elkaar zich al decennia lang treffen. Een haast historisch gedenkwaardige plek voor de Heerlense filmliefhebber. En een van de weinige écht authentieke bioscopen die Nederland nog heeft overgehouden uit de 20e eeuw. Dat is waar men aan denkt als de Royal-bioscoop tegenover het treinstation van Heerlen ter sprake komt. Zoals de bekende filmrecensent Jan Salden ooit treffend zei: “Ik ben al in zoveel bioscopen geweest, maar als ik de Royal binnenloop…. ga ik fluisteren”.

Een paar weken terug zat ’ie weer eens helemaal ‘volgepropt’ met mensen: de hoofdzaal van de Royal- bioscoop. Na maar liefst 4 weken lang dezelfde film te hebben vertoond – de kaskraker “Avatar” – was de zaal nog steeds helemaal uitverkocht. Terwijl de bioscoop wellicht niet zo eigentijds oogt, en een haast klassiek karakter heeft, is de bioscoop blijkbaar nog altijd heel populair in Heerlen. En dat al dik 70 jaar lang. Reden genoeg voor HeerlenVertelt om eens op zoek te gaan naar het geheim achter de Royal bioscoop.

Wij zochten een geschikt persoon om ons meer over de historie van de Royal bioscoop te vertellen. De originele eigenaar en oprichter was uiteraard niet meer in leven. Wie kun je dan beter om een interview vragen dan Ivo Senden, de man die maar liefst vier jaar lang de bioscoop onder de loep nam, en vervolgens het prachtig gedocumenteerde boek “Royal 1938-2008: De fascinerende geschiedenis van Heerlens mooiste bioscoop” schreef?

Het boek: Royal 1938-2008
Zittend aan een tafeltje in de bioscoop waar het allemaal om draait, vertelt Ivo Senden wat hem tot het schrijven van een 200 pagina’s dik boek dreef. “Ik heb hier zo’n 10 jaar gewerkt”, vertelt Ivo Senden. “En dat boek, dat is allemaal begonnen toen ik een foto van de Royal uit januari 1938 vond. Ik vroeg de vrouw van de baas, naast mij aan de kassa, of er meer foto’s waren.” Zij wist hem op meer informatie te wijzen: “Jawel, in het oude kantoor van de  Royal is meer te vinden”. Achter het doek bleek een oud kantoor te liggen, dat destijds gebouwd is, maar nooit gebruikt. “Het lag vol met papieren. Daar heb ik toen de halve nacht doorgebracht!”, zegt Senden enigszins lachend.

“In het begin vond ik het gewoon leuk om ‘materiaal in handen te hebben”. Vervolgens werd Senden – eenmalig –  gevraagd een verhaaltje te schrijven voor de menu kaart, daarna om een brochure voor de Royal te schrijven, en van het een kwam het ander. “En toen ben ik eens gaan kijken of het niet nog veel uitgebreider kon, iets dat te publiceren was … Opeens was er toen een boek van 200 pagina’s, waar veel belangstelling voor is.”

Senden deed zo’n vier jaar onderzoek naar de Royal. Buiten alles dat hij in de Royal zelf aantrof, was zijn belangrijkste bron Lou van Bergen, zoon van oprichter Max van Bergen. “Lou heeft de Royal vanaf het begin meegemaakt, hij was toen 14 jaar”, legt Senden uit. “Hij wist veel te vertellen over de historie van de bioscoop, zoals een fosforbom die zich tijdens de oorlog door het dak heeft geboord. Ik ben het toen gaan natrekken, en warempel: het bleek allemaal te  kloppen!” De destijds 80-jarige Lou van Bergen heeft boek zelf helaas niet meer meegemaakt.

De kermisfamilie
Uiteraard zijn we benieuwd naar de aller vroegste feitjes van deze Heerlense bioscoop. Daar weet Senden ons rijkelijk over te vertellen: “Nou, het is allemaal begonnen met een rondreizende bioscoop. De familie Van Bergen was een kermisfamilie, en die traditie gaat generaties terug. De familie zag wel brood in een rondreizende bioscoop. Ze zijn op een gegeven moment gestopt met die reizende bioscoop, maar hun kinderen [waaronder de eerste Royal eigenaar Max van Bergen, red.] hebben het kermisbedrijf weer overgenomen. Die zagen wel weer brood in een bioscoop.”

Senden legt uit dat bioscopen zich rond de jaren ’20 inmiddels van kermisattracties tot echte, vaste bioscooptheaters hadden ontwikkeld. In 1932 openden Max en zijn broers een bioscoop in Roermond, die zij de Royal noemden. De broers deden hier goede zaken mee. Een aantal jaar later wilden zij echter een uitbreiding, die er in eerste instantie in Weert moest komen. In Heerlen deed zich toen de situatie voor dat de destijds grootste bioscoop, ‘De Hollandia’ (indertijd dichtbij de huidige V&D) te koop stond. De verkopers zochten iemand met kapitaal en met ervaring. “Dat is dus de reden waarom Max zijn pijlen toen op Heerlen heeft gericht.”

Die bioscoop ging echter naar iemand anders. Een partij uit Duitsland wist de Hollandia op te kopen.  “Koppig als Max was, dacht hij: als we de grootste bioscoop van Heerlen niet kunnen krijgen, dan bouwen we er toch gewoon zelf een!”

De bouw van een nieuwe bioscoop
Opvallend feit is dat de geplande bioscoop van Max van Bergen en zijn broers zo snel mogelijk af moest zijn, er was immers concurrentie van de heropening van de Hollandia.
“Dat was echt een felle strijd hoor, die twee partijen gunden elkaar het licht in de ogen niet!”, zegt Senden. “De Hollandia wilde zelfs zo snel werken aan de verbouwing, dat er toen nog een ongeluk gebeurd is, waarbij een van de werkers om het leven  kwam…”

Hoewel de Royal in exact 100 dagen werd gebouwd, ging de Hollandia uiteindelijk eerder open. Max van Bergen bleef destijds zeer duidelijk: “Wat er ook gebeurt…wij worden de grootste. Er kan maar eentje winnen!” “Tja, tegen zo’n gedreven familie kon de Hollandia niet op”, kijkt Senden terug. Toch had de Royal de tijd nodig om een eigen publiek op te bouwen. In het begin oogde de Royal-bioscoop zo ‘sjiek’, dat de Heerlenaar niet goed durfde te gaan: “Eenvoudige mijnwerkers dachten: dat is niets  voor ons, dat rode pluche, laten we het maar eenvoudig houden. Die gingen dan naar de Hollandia.”

Hoe bijzonder was het dat Heerlen in die tijd al zo’n grote bioscoop kreeg, vroegen wij ons af? Senden: “Nou, mensen konden het niet geloven! De snelheid waarmee het gebouwd werd, de grootte. Mensen stonden vol verbazing aan de hekken te kijken: ze vonden het absurd! Welke gek gaat hier in godsnaam zo’n enorme tent neerzetten, in deze crisistijd?” Wel moet gerealiseerd worden dat Heerlen zich enorm aan het ontwikkelen was. “Heerlen werd alleen maar groter,” zo dacht Van Bergen. “En uiteindelijk heeft hij wel een goeie keuze gemaakt.”

Van Bergen heeft de grond goedkoop kunnen krijgen. Dat was grondgebied van de NS, waar verder weinig mee werd gedaan. En het was terrein dat recht tegenover het station lag: “De Royal-bioscoop is nog steeds het eerste dat mensen zien als ze uit de trein stappen.”

Uitbreiding, ontwikkeling en films
Zoals de huidige Royal-bezoeker weet, is de Royal-zaal tegenwoordig niet meer de enige zaal van de bioscoop. In de jaren ’50 had de Royal een probleem: er was één zaal en dus kon er steeds maar één film gedraaid worden. “Want de filmrol even snel verwisselen was er niet bij”. Om meer publiek te kunnen bedienen, werd er toen gezocht naar de mogelijkheid om een tweede zaal te bouwen. De toen al oude, ongebruikte kleedkamers zijn toen afgebroken. Daar is toen de huidige ‘Rivoli’ van gemaakt. Hierin werden toen de meer serieuze films vertoond. Doordat er vanaf 1975 concurrentie kwam van de intussen geopende H5-bioscoop, wilde de Royal steeds meer verschillende films vertonen. In 1985 is de ‘Maxim’ erbij gekomen: “Er was nergens meer praktische ruimte over, dus toen hebben ze toch maar aangebouwd om de Maxim mogelijk te maken”. Leuk is ook om te horen wat er achter die twee namen Rivoli en Maxim schuilgaat. Senden: “De Maxim is vernoemd naar de originele eigenaar, Max van Bergen. De Rivoli is vernoemd naar een toenmalige bioscoop in New York, die Lou naar eigen zeggen de mooiste ter wereld vond.”

In de loop der jaren zijn er steeds meer nieuwe technieken geïntroduceerd in de Royal. Dat is typisch te noemen, want Max van Bergen zelf was daar niet zo in thuis. “Als het maar goed is, geld speelt geen rol”, dat was zijn motto. Toch wist de organisatie van de Royal zeer goed bij de tijd te blijven. De 35 mm film werd opgevolgd door de 70 mm film: Royal was hier een van de eersten mee. Evenals met de introductie van ‘cinemascoop’ [een breder scherm type, red.]. En dan was de bioscoop ook nog eens een van de eersten met surround-geluid. Dit deed zijn intrede met de film ‘Jurassic Park’, in 1993. In februari 2009 was Royal ook een van de eerste bioscopen in de wijde omgeving die 3D films ging vertonen, waardoor nu o.a. films als ‘Avatar’ volle zalen trekken.

Zijn er nou ook bepaalde films geweest, die zó belangrijk of succesvol waren, dat ze een bepaalde stempel drukten op de bioscoop? “Nou, het is altijd moeilijk geweest om de juiste films eruit te pikken,” zegt Senden. “Soms heeft de Royal de plank wel eens volledig mis geslagen, als je er de oude advertenties op nakijkt.” Hij doelt dan vooral op grote films uit de jaren ‘80 die in de H5-bioscoop draaiden, en niet altijd Royal. “Hoe kun je die nooit gedraaid hebben? denk je dan. Tja, qua film keuzes blijft het toch altijd koffiedik kijken.”

“Een van de belangrijkere films is toch wel Titanic geweest. Die film in het bijzonder heeft Royal toen heel veel geld opgebracht. Dat geld is toen onder andere gebruikt om bepaalde dingen op te knappen en een zogenaamde ‘Movie Store’ te starten.”

Overname door Gemeente Heerlen
Vorig jaar, in juli 2009, werd door de Gemeente Heerlen het besluit genomen om het Royal Theater te kopen. Hiermee was na ruim 71 jaar de familie Van Bergen geen eigenaar meer van het markante gebouw. Moderne bioscopen vragen minder onderhoud, maar het pand van de Royal heeft veel meer onderhoud nodig. En als er wat opgeknapt wil worden, ligt Monumentenzorg soms ook nog eens dwars. Dat alles heeft er toe geleid dat het pand toch noodgedwongen verkocht is aan de gemeente. Volgens Senden stelde de huidige eigenaar Van Bergen de gemeente vorig jaar min of meer voor een keuze: “Help ons, of je bent de bioscoop kwijt… kies maar”. Restauratie is nodig. Het pand is veilig en technisch in orde, maar kent veel punten van veroudering en slijtage.

Zonder er omheen te draaien: de Royal heeft dan een moeilijke tijd achter de rug. Het bioscoopbezoek liep terug (al was dit een landelijke trend) en er was de strijd tegen megabioscopen die publiek wegkapen. In België liggen de entreeprijzen wat lager en hoewel Royal een van de goedkoopste prijzen in Nederland hanteert zijn mensen in deze regio soms gauw geneigd om de grens over te steken en zo enkele euro’s te besparen.

De Royal heeft al meerdere malen verder proberen uit te breiden, maar die plannen zijn altijd afgeketst bij de gemeente. Ook doordat de gemeente zelf een megabioscoop van plan was te gaan bouwen aan de overkant, maar dat bleek uiteindelijk niet rendabel.

De kracht van de Royal
Maar toch, hoe komt het nou dat de Royal er nog steeds is na al die jaren? In de omgeving zijn er immers allemaal moderne, megabioscopen opgerezen die ook nog eens meer zalen hebben dan de Royal. Denk aan Foroxity in Sittard, of de Euroscoop, net over de grens in België. “De Royal heeft in de loop der jaren gewoon een vast publiek weten op te bouwen”, zo verklaart Senden het langdurige succes van de bioscoop. “Hoewel ze in het begin voorzichtig waren, gingen ook de ‘eenvoudige koempels’ uiteindelijk overstag. De Royal kreeg zo een steeds sterkere positie. En bovendien: de Royal was gezelliger.”

Als bioscoop moet je je tegenwoordig kunnen profileren. Sommige ‘groten’ doen dat door een megabioscoop te bouwen (denk weer aan de Foroxity). Daar is Senden zelf niet zo’n fan van: “Ik vind het erg onpersoonlijk. Bij een bioscoop hoort sfeer, entourage, en moderne bioscopen hebben dat niet,” zo stelt Senden. “ Dan kun je net zo goed thuis een film kijken.”

De onmiskenbare authentieke sfeer die in de Royal heerst, spreekt Senden nog het meeste aan van deze haast ‘monumentale’ bioscoop. “Het is een stukje ontzag dat je hebt, wanneer je binnenkomt. Zoals de bekende filmrecensent Jan Salden ooit treffend zei: ‘Ik ben al in zoveel bioscopen geweest, maar als ik de Royal binnenloop…. ga ik fluisteren’”. En inderdaad, daarin moeten we Senden wel gelijk geven. Buiten de Tuchinski (in Amsterdam), zijn er nog maar weinig bioscopen die de door Senden benoemde ‘authentieke sfeer’ uitstralen. In dat opzicht kan de Royal zeker als bijzonder gezien worden.

“Mensen die in Heerlen zijn opgegroeid kwamen hier ook al als kind. Heerlenaren kunnen zich ook geen stad zonder de Royal voorstellen.” Veel zaken in het boek van Senden zullen bij Heerlenaren dan ook het zogenaamde “oh ja”-moment te weeg brengen. Hoewel, niet bij iedereen: “De jeugd mist helaas een beetje die ‘feeling’ voor de historie, voor de aankleding. Dat is wel jammer.”

Heerlen verandert, alles om de Royal heen is er in de loop der jaren anders uit gaan zien. Maar de Royal bleef aan de buitenkant hetzelfde. Senden vindt het toch interessant hoe de Royal zich nog steeds ontwikkelt. Rivoli is onlangs gedigitaliseerd. Maxim heeft een groter doek gekregen en gaat ook digitaal. Er staan bovendien nog meer verbeteringen op stapel. Nu de bioscoop voor de komende vijf jaar in veilige handen is van de gemeente, gaat het op alle fronten weer de goede kant op. “Wie weet dat het over 70 jaar nodig is om weer een tweede boek te schrijven,” grapt Senden. Tot die tijd doen wij het met het huidige, en zeer interessante boek.
(Met dank aan Ivo Senden)

– Het boek `Royal 1938*2008, De fascinerende geschiedenis van Heerlens mooiste bioscoop’ is nog in een beperkte, éénmalige oplage verkrijgbaar bij o.a. Boekhandel De Plantage in het Corio Center en aan de kassa van het Royal Theater. Het boek is tevens te leen bij de Openbare Bibliotheken in de Parkstad gemeentes. De auteur is voor meer informatie ook bereikbaar: ivosenden@home.nl

Binnenkort blikken we op Heerlen Vertelt samen met Ivo Senden – in een apart artikel – terug op de tijd van de Royal-bioscoop tijdens de Tweede Wereldoorlog.