Mythbusters: een mythe over het glaspaleis busted?

In het populaire programma mythbusters worden regelmatig voor waar aangenomen gebeurtenissen ontmaskerd. De geschiedenis van het glaspaleis kent ook een hiervoor in aanmerking komend verhaal.

Dat verhaal was afkomstig van Leo Schunck, oud-directeur van de firma Schunck. Leo kende uit hoofde van zijn functie vele mensen in het maatschappelijk leven. Ook de gewone man en de verenigingen genoten zijn belangstelling. Daardoor kon hij uit ervaring vele anekdotes vertellen. Ook zijn broer Pierre Schunck uit Valkenburg had een dergelijke reputatie en wist de schrijver dezes enkele anekdotes uit de oorlog te vertellen. Kortom, de Schuncks waren altijd goed voor een sterk verhaal.

Leo had ooit aan amateurhistoricus Peter Pauwels een opzienbarend verhaal verteld. Het glaspaleis zou namelijk in de meidagen van 1940 volgens planning van de Duitsers verwoest worden. In de brochure bij de Architectuur- en ‘rest-center’-wandeling, uitgebracht bij gelegenheid van Open Monumentendag Heerlen in 2009, staat het verhaal uitgebreid afgedrukt. De verwoesting werd voorkomen door de weigering van een Duits officier om het bevel hiertoe uit te voeren. Een sappige anekdote. Moeten we Leo op zijn blauwe ogen geloven?

Een aanvulling op het archief
In 2007 ontving Rijckheyt een aanvulling op het in bruikleen gegeven archief van Leo Schunck. Een van de stukken in dat archief bevestigd het verhaal van de oorlogsdag 10 mei 1940. Het is een bij de latere inventarisatie van het archief aangetroffen aantekening van Leo Schunck hierover. De aantekening vermeldt dat op 18 maart 1961 een zekere B.G. op zakenbezoek was bij Leo Schunck. De reden van het bezoek en de rol van die persoon was niet vermeld. Wat er besproken is, weten we niet, maar Leo kreeg wel een ‘interessante bijzonderheid mede met betrekking tot onze zaak’ te horen.

Wat was het geval? De bezoeker was enkele maanden geleden in Düsseldorf bij Edgar Beran geweest, een vertegenwoordiger. Deze Beran was op 10 mei 1940 commandant geweest van een pantsergroep, die Heerlen praktisch zonder slag of stoot veroverde. Vanuit zijn hoofdkwartier te Mönchengladbach ontving hij het bevel enkele granaten door het Heerlense glazen paleis te schieten met de bedoeling om de beelden ervan in de Wochenschau te laten zien. Er waren vijf tanks op de Markt aanwezig. Na ontvangst van het bericht had Beran zijn ‘Funkman’ medegedeeld, dat hij dit waanzin vond, omdat zij al in het centrum van Heerlen zaten. In plaats van de opdracht uit te voeren, was hij met de gezamenlijke tankbemanning een ijsje met slagroom gaan eten, iets waar ze al tijden geen mogelijkheid voor hadden gehad. Dat laatste zal overigens geen probleem hebben opgeleverd. Er waren genoeg eetgelegenheden aan de Bongerd en omgeving.

Mythe of werkelijkheid?
De vraag is nu of het verhaal van de vertegenwoordiger juist is. Slaan we de literatuur met betrekking tot de meidagen erop na dan vinden we de volgende gegevens met betrekking tot pantsertroepen in relatie tot Heerlen. Volgens Jos Hoogeveen trokken Duitse pantsertroepen, infanterie en artillerie onder commando van Oberleutnant Scholten uit Aken als eersten in de vroege ochtend van 10 mei Heerlen binnen. Hierna werden gedurende enkele weken Duitse militairen ingekwartierd onder commando van Hauptman von Schönbach. Duitse troepen, die de versperringen bij Eygelshoven en omgeving omzeilden, bereikten eveneens Heerlen. Andere troepen bereikten via Terwinselen Heerlen.

Brongers geeft meer gedetailleerde informatie en kaartjes van de inval. Delen van de 4^e pantserdivisie en de 35^e infanteriedivisie overvielen de grenswachten tussen Locht en Eygelshoven. De 4^e pantserdivisie stond  onder leiding van Generalmajor Stever. De infanteriedivisie stond onder leiding van Generalleutnant Reinhardt. Deze was tot 4 februari commandant van de hierboven vermelde 4^e pantserdivisie. In Terwinselen bevond zich de (Nederlandse) commandopost van de kapitein Verhees. Rond half vier ‘s‑morgens alarmeerde de Kerkraadse politie, dat de grens te Kerkrade overschreden werd. Tegelijkertijd waarschuwde luitenant Bouwensch bij de Locht aan Verhees, dat Duitse pantserwagens daar de grens overschreden. De om drie uur door Bouwensch naar het grenskantoor uitgezonden patrouille kwam een kwartier later teruggerend richting spoorbrug, achternagezeten door Duitse tanks. Voor de brug stopten de tanks, de voorste was verward geraakt in het prikkeldraad. Bouwensch kreeg toen opdracht zich terug te trekken.

‘Een kleine tank’
Volgens Bonte reden pantserwagens via de Katz de Grachterstraat in, om na enige weerstand van Nederlandse zijde, bij de overweg in de spoorlijn Kerkrade-Simpelveld ,via Spekholzerheide de Industriestraat in te trekken. In het dit relaas spreekt men ook van ‘een kleine tank’.

Buck geeft de volgende lezing. Rond 5.35 u. reden pantserwagens de Wijngracht naar beneden; ook via de Holzstraat trokken ze binnen. Bij de Locht, waar een wegversperring was opgeworpen, trokken ook pantserwagens de grens over, maar vermeden het viaduct over de spoorlijn. Men verwachtte er explosieven. Via de Crombacherstraat-Gracht-Drievogelstraat trok men naar Heerlen. Om 9.15 u. bereikten de Duitsers de Markt te Maastricht en een kwartier later gaven de Nederlandse troepen zich over. De auteurs van de lokale oorlogsgeschiedenis baseren zich op ooggetuigenverslagen. Baltus vermeldde, dat de 4^e tankdivisie onder leiding van kolonel Jesse stond. Deze en het 36^e pantserregiment trokken via Vetschau en Orsbach via Mamelis de grens over richting Nyswiller.

Van al deze gebeurtenissen en ooggetuigenverslagen zijn foto’s van tanks en pantserwagens afgedrukt, waarbij te Kerkrade en Heerlen en omgeving alleen pantserwagens te zien zijn. Baltus toont een ‘Filmpanzer’, een tank, die meereed en de strijd filmde. Op de website van Rijckheyt zijn foto’s te vinden van Duitse militairen in het centrum van Heerlen en van halfrupsvoertuigen op de Schaesbergerweg. Tevens is op de site een filmpje te raadplegen over de Duitse intocht te Heerlen, echter zonder tanks. In de gemeentelijke archieven zijn tot nu toe geen detailgegevens gevonden over de troepenbeweging in mei 1940. Hoogeveen vermeldt zijn bron voor de aanwezigheid van tanks niet.

Een pantserwagen of een tank?
Moeten we het verhaal van Leo nu als mythe bestempelen? De Duitsers hadden grote haast. Zuid-Limburg was geen aanvalsdoel, maar een opmarsroute naar het Albertkanaal, waar hun kameraden vast zaten en waartoe de bruggen snel veroverd moesten worden. Als er tanks in Heerlen zijn geweest, dan zal dat kortstondig zijn geweest, in de vroege ochtend. Ooggetuigen verwisselen in hun verhalen vaak pantserwagens met tanks: te Locht hebben tanks en/of pantserwagens de grens overschreden; in Kerkrade pantserwagens. Noch op foto’s, noch op de filmpjes zijn manschappen te zien in ‘panzeruniform’.In het boek van Brongers is een Duitse tank afgebeeld te Valkenburg op weg naar de Berkelpoort, komend uit de richting van Oud-Valkenburg. Duitse tanks zouden volgens het eerder vermeld kaartje in samenwerking met de infanterie tussen Heerlen en Vaals geopereerd hebben.

Was er een Hoofdkwartier te Mönchengladbach? Inderdaad. “Am 10.5.1940 begann im Westen die deutsche Offensive, der sog. Fall Gelb. Dabei wurde im hier interessierenden Abschnitt die belgische Grenze von zwei deutschen Panzerdivisionen überschritten (3. und 4. PD). Ihr folgten die zurück gestaffelten Teile der 20. ID (mot.), sowie weiterer Infanteriedivisionen (1., 61.) nach. Die IDs bewegten sich mit Truppenteilen vom 11.-13. Mai 1940 auch durch den Raum Mönchengladbach-Rheydt, wobei die Bahnlinien nach Westen und Südwesten genutzt wurden”. In de Pinksternacht 11/12 mei werd de stad door de Britten gebombardeerd.

Kortom, het is een ‘myth plausible’, hoewel de afwezigheid van tanks nog enkele vraagtekens laat staan. Het Kriegstagebuch van de eenheden zou nader licht op de kwestie kunnen werpen…